Yaa U Maqan Maxaabiista Soomaaliyeed & Qaxootiga go’doonsan

Keydmedia - Ha ka filin xubnaha TFG-da oo wadata basaboor shisheeye oo u timid bililiqo hanti qarameed sidii ka dhacday 17dii Bishii Jannaaio 2012 oo Madaxda Dawladdu ku qamaaneen boobka biro dug ah oo 21dii sano yaalley Dekedda Muqdisho.

Faallo Keydmedia Online
14 February 2012

Ha ka sugin Madaxdii ololaha u gashay inaan xadkii aanu Badda ku lahayn oo dhan 200 oo (Nautical Miles) oo ay ku doodeen inay nagu filan tahay 12 nautical miles oo loo bixiyey EEZ ( Exclusive Economic Zone) aannagoo leh 200 oo nautical miles, sababta ay sidaas u leeyihiinna la garanayo.

Ha ka sugin kuwii iibsaday Qaranimada Dalka oo ku wareejiyey IGAD, kuwaasoo soo abaabulay shaxda  ku xusan Roadmap. Ha ka sugin in Ambassador Augustine P. Mahiga uu u tafaxayto sidii qaxootiga iyo maxaabiista Soomaaliyeed uu soo furan lahaa oo uu dalka dib ugu soo celiyn lahaa.  

Danyarta Soomaaliyeed dhibaatooyin badan bay lasoo gudboonaatey laga soo bilaabo 1991-dii oo ahayd markay ay dhacday dawladdii Militariga ahayd. Dadka Qaxay oo barakaceyaaha u badan waa danyarta qayb kamid ah oo maanta ku go’doonsan ama jiifa xabisyo ku kala firirsan cirifyada dunida oo gacanta ugu jira cadow aan u diirnixin.

Qaxootigaas oo 96% in u dhiganta ay yihiin dhallinyo ah cududdii Dalka dib u dhisi lahayd, waxay u baahan yihiin nabad, caddaalad, nolol iyo dawladnimo ay dugsadaan oo dalkooda ku joogaan.

Intii nasiib u yeelatay inay tagaan dalal u gurmada oo soo dhaweeyey barakaceyaasha mooye, hirarkii ka dambeeyey waxay u badan yihiin maxaabiis gacanta u galay dalal shiisheeyey iyo qaxooti ku go’doonsan deegaanno shisheeye oo madiidin ka dhigta.

Maxaa sababa in danyartu dalkoodii Hooyo ka Qaxaan? Saababo badan, waxaana kamid ah:

• Abuurid xiisado Dagaal Sokeeye oo koox yar oo siyaasiin sheegata ay ka dambeeyaan
• Rag sheegta siyaasiin Qaran oo haddana ku heshiin waaya Maamulka Dawladnimo, dabadeedna curiya dagaal sokeeye oo ciduna ku adkaan, in badanina ku barakacdo
• Maamul bililiqo ah oo koox yaru xukunka kula wareegto, dabadeedna la hoosgala magansi dawlado shisheeye
• Un-ka oo la safta burcad siyaasiin sheegata oo bililiqaystay qaranimadii iyo karaamadii dalka
• Koox yar oo boobka hantida qaranka, inta badanina ka qatan tahay, iwm.

Danyartii ka rajo-dhigta Nabad iyo Horumar la’aanta ka jirta Gobollada Koofureed way ka huleeleen Dalkoodii Hooyo waxayna u qaxeen meel kasta oo nolol laga heli karo, siiba dawladaha Yurub oo garawsho iyo tixgelinba laga heli karo.

Inta ay tubta kusii jiraan, dhibka Qaxootiga soo gaara waa badan yahay oo lagama wada sheekayn karo, waxayse u badan yihiin:

• Kuwa jidka kusii dhinta oo ay sababtay jirro lama filaan ah. Kuwo badan oo inta ijaar laga qaato dabadeedna qori caaraddiis lagu daadiyo badweynta u dhexaysa Puntland iyo Yemen. Kuwo kale oo inta ijaar laga qaato dabadeedna ay la dagaan doonyo dhaqan-gab ah
• Kuwo uubato ku cunto lama-dagaanka Saxara oo u dhexays Suudaan iyo Libiya
• Kuwo doonyo kula quusaan Badda Dhexe oo u dhexaysa Liibiya iyo Talyaaniga oo halkaas ku nafwaaya.
• Kuwo shaqaale ahaan looga iibsaday dad madiidin u baahan oo weli lahayste ah, sida dalalka: Sacuudiga, Ciraaq, Griigga, Suuriya, Yukrayn, iwm.
• Kuwo maxaabiis ah oo rag iyo dumarba leh oo aan ciduba ka warhayn. Qaar kamid kuwaas waa dumar xabiska carruur ku dhala oo aan lasii dayn karin ilaa naasku ka guro, dabadeedna ninkii dhalay ilmahaas uu u korsado, sida dalka Yukayn oo kale.
• Kuwo is-biimeeya oo rajo-la’aan darted burcadbadeed un noqday oo nasiibdarro marka la qabto lagu hayo xabisyo dalal shisheeye; sida dalalka Griigga, Talyaaniga, Fransiiska, Maraykanka, Jasiiradda Syshilis, Kenya, Tanzania, Jaarmaalaka, iyo dalal kale oo badan.

Waxaa nasoo gaartay in maxaabiista qaarkood dhagaha la jaro si ayna burcad-badeed dib ugu laaban. Sidoo kale, waxaa nasoo gaartay in qaar kale summad lagu dhigto, sida xoolihii oo kale, oo ay reer u shaqeeyaan ilaa ay ka biixiyaan qarashka lagu sheegto.

Wax Qabadka Dawladda

Maxay TFG-du u qabatay dhibaneyaasha Maxaabiista iyo go’doon Qaxooti isugu jira? Waxba. TFG-du maku talojirtaa inay dadkaas u gurmato oo wax u qabato? Jawaabtu waa Maya. Maxay u qaban kartaa hadday danaynayso inay u miciinto dhibbaneyaasha shacbigeeda kamidka ah? Wax badan. Maxaa madaxweynuhu dadkaas u qaabtay? Waxba. Maxaa Wasiirka 1aad dadkaas u qabtay? Waxba.

Maxaa wasiirka Caddaalladdu dadkaas u qabtay? Waxba. Maxaa xildhibaannadu walaalahood  oo dhibaneyaal ah u qabtaan? Waxba. Maxaa afhayeenka baarlamaanku dadkaas u qabtay? Waxba. Maxaa Golaha wasiirradu dadkaas u qabatay? Waxba.

Maxaa safiirrada TFG-du dadkaas u qabateen? Waxba. Maxaa Ambassador Augustine P. Mahiga uu maxaabiista iyo qaxootiga go’doonsan uu u qabtay? Waxba.Yaa wax qaban kara hadday isku taxallujiyaan? Dhaammaan inta kor ku xusan, waxa loo qaban karana waxaa kamid ah:

• Iyagoo soo tiro kooba dalaka maxaabiistu ku xiran tahay iyo kuwa qaxootigu ku go’doonsan yihiin.
• Iyagoo ka codsada dawladaha qaxootigu ku go’doonsan yihiin ama maxaabiistaastu ku xiran tahay inay maxaabiista dalkooda kusoo celiyaan si ay xabiska dalkooda ugu dhammaystaan, kuwa qaxootiga ahna daryeel u fidiyaa, haddii ayna dalka kusii dayn karina, dalkoodii kusoo celiyaan oo nooliga kazoo bixiyaan, ama laa kaashadaan UN-ka ama hay’adda IOM si dadkaas dalka dib loogu soo celiyo.
• In warqado loo qoro hay’adda u codaysa xuquuqda aadamiga si ay dabagal ku samayso dalalka haya maxaabiis ama qaxooti Soomaaliyeed oo halkaas ku go’doonsan.
• In dawladdu magacawdo wasaarad ku shaqo leh dabagal iyo taakulaynta qaxootiga iyo maxaabiista ku go’doonsan dalal shisheeye oo ay ugu horreeyaan: Kenya, Tanzania, Jasiiradda Sayshilis, Sacuudiga, Libiya, Jarmaalka, Fransiiska, Talyaaniga, Maraykaanka, Bellaruusiya, Griigga, iwm.

Xoogga iyo loolanka TFG-du gelisay jagadii Shariif Sakiin laga qaaday wuxuu dib usoo aruurin lahaa qaxootiga ku go’doonsan dalal shisheeeye iyo ku rajo-beelay xabsi miciin la’aan ah.

Maxaa dadkaasu dhibaato la kulmay? Waxay isugu jiraan wax jirro lama filaan ah jidka kusii dhimata, kuwo bahal cunto, kuwo xoog lagu addoosado oo u adeega cadaw aan u nixin, iyo kuwo dalkii ay tagaan lagu xirxio oo rag iyo dumar isugu jira.

Waxaa ugu daran kuwa Yukarayn galay xabiska aan ka bixin, haddii ay ka baxaanna aan dalka laga sii dhoofin, oo misana dib loo soo xiro marka dalka laga helo. Kama bixi karaan oo qaarkood carruur ka halkaas ku dhalaan.

Dadka Libiya oo Muslmiin ah kuma nabadgelin kuwii halkaas ku noolaan jirey dagaalka kahor; sidaas darted qaar baa doonyo ku baxsaday si ay u galaan Talyaaniga oo badda ku dhintay. Kuwo badan waxay ku dhinteen xabaddii is-dhaafka ku haleeshay, in badan oo kale xabisyada Libiya ayay weli ku jiraan, iyagoo lagu eedaynayo Qadaafi baad la jirteen.

Kuwo kale, waxay ahaayeen burcad-badeed ku xiran dalal badan oo galbeedku u badan yihiin oo la xukumay ama xukunsugeyaal yihiin. Dhibka iyo rajo-beelka dadkaas ku dhacay waxaa soo gaarsiiyey dawlad la’aan, caddaalad la’aan iyo garawsho la’aanta maamulka TFG-da.

Gunaanad

Gurmadka loo fidin lahaa qaxootiga iyo maxaabiista dalka ka maqan Soomaaliweynta ayaa ciirsi ugu dhow.

Akhristeyaasha Keydmedia ha taakulaynta ha ugu hormaraan oo ha furaan saanduuq dhaqaale oo lala kaashado soo celinta dadkaas. Is wargeliya oo ka wada tashada sidii dadkaas loogu ciidmi lahaa oo dalka loogu soo celin lahaa.

Xalka taakulaynta ha lala kaashado UN-ka, Dawladaha Diinta Islaamka ku midoobay, Midowga dawladaha Carbeed, kuwa Midowga Yurub, Kongreeska Dawladda USA, Dawladda Turkiya, Dawladda Shiinaha, Dawlaadda Maleysia, Dawlaadda Indunisiya, iyo cid kasta oo arrintaas nagu gargaari karta.

Waxaa loo baahan yahay maagacaabid guddi arrintaas joogteeya, ama wasaarad ku shaqo leh soo furashada maxaabiista iyo soo celinta iyo dibu-dejinta qaxootiga oo dalkooda dib loogu soo celiyo, iwm.

Roadmap-ka ha lagu daro meel-marinta arrrinta oo dhab ahaan ka muhiimsan dib u yaraynta tirada xildhibaannada, samaynta dastuurka iyo ololaha kursi doonka Shariif Sakiin.

Keydmedia.net Editorial Desk